เจดียบุโรพุทโธ หรือ จันทิโบโรบูโด

จันทิโบโรบูโด (Candi Borobudur) เป็นคำเรียก บุโรพุทโธ ของคนอินโดนีเซีย "จันทิ" นี้มีความหมายว่า วัด เจดีย์ หรือวิหาร ที่มีขนาดใหญ่ ดังนั้นเมื่อเราไปเที่ยวอินโดนีเซีย เราจึงควรเรียกวัดว่า "จันทิ" Candi ทับศัพท์แทน Temple จะเป็นที่เข้าใจของชาวบ้านทั่วไปได้ดี ในขณะที่คำว่า "เจดีย์" ของคนอินโดนีเซีย จะหมายถึง สถานที่ทางศาสนาขนาดเล็ก ที่ใช้สำหรับครอบครัว ตระกูล หรือภายในหมู่บ้านเล็กๆ

จันทิโบโรบูโด เป็นพุทธสถานโบราณที่ใหญ่ที่สุดในโลก สร้างขึ้นระหว่างปี พ.ศ.1323-1393 (ก่อนนครวัดราว 300 ปี) โดยการอุปถัมภ์ของกษัตริย์ราชวงศ์ไศเรนทร (คำว่า “ไศเรนทรา” แปลว่า เจ้าแห่งขุนเขา)

พุทธสถานแห่งนี้ไม่ได้เป็นที่ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุ แต่สร้างขึ้นเพื่อแสดงถึงศรัทธาในพุทธศาสนาแบบมหายาน และเป็นที่บรรจุพระบรมศพของกษัตริย์ไว้ที่ฐานชั้นต้นๆ โบโรบูโดจึงเป็นการโยงปูขนียสถานในพระพุทธศาสนาเข้ากับการบูชาบรรพบุรุษตามธรรมเนียมของคนตะวันออก

คำว่า บุโรพุทโธ หรือ โบโรบูโด “Borobudur” มีผู้ตีความไว้หลายนัย

ศ. Purvotjaroko ตีความว่า “โบโรบุดุร์” เป็นคำผสมระหว่าง “บะระ” กับ “บุดุร์” ซึ่ง บะระ (Bara) เพี้ยนมาจากคำฺ bihar หรือ "วิหาร" ในภาษาสันสกฤต (เช่นในอินเดียมีรัฐพิหาร หมายถึงรัฐที่มีวิหารมาก) และในที่สุดกลายเป็น “เบียระ” ส่วน “บุดุร์” เป็นชือของหมู่บ้านที่อยู่ติดกันไปทางใต้  โดยนัยนี้ “โบโรบุดุร์” จึงหมายความว่า “วิหารที่ตั้งอยู่ ณ หมู่บ้านบุดร์”

ดร.กรอม (Krom) กล่าวว่า “โบโรดุร” มาจากคำว่า “บะระ+พุทธ”

ดร.สตัทเตอไฮม์ (Statterheim) สันนิษฐานว่า “บุดุร” มาจาก “บุดิว” (Buddue) ในภาษา มีนังกะบัว (Minangeban) ซึ่งแปลว่า เด่น ยื่นออกมา ฉะนั้น “โบโรบุดุร์” โดยนัยนี้ จึงแปลว่า “วิหารที่เด่นอยู่บนยอดเขา”

อีกด้านหนึ่งว่ามาจากสำเนียงท้องถิ่นชวาเดิมว่า Biara Beduhur ที่ผสมกันขึ้นจากสองคำ คือ "Biara" ในภาษาถิ่นเดิม หมายถึงวัดหรือวิหาร ซึ่งก็มีรากมาจาก "พิหาร" ในภาษาสันสกฤตเช่นกัน ต่อมา "ฺBiara" ก็แปลงเป็น “Boro" ส่วน “Beduhur" ในภาษาบาหลี ที่หมายถึงภูเขา ก็กลายเป็น "ฺBudo" โดยนัยนี้ “บุโรพุทโธ” จึงหมายถึง วัดที่สร้างบนภูเขา

โดยรวมๆ แล้วโบโรบูโด จึงเกี่ยวข้องกับความหมายของ "วัด" และ "ภูเขา" สอดคล้องกับนามของผู้สร้าง ราชวงศ์ไศเรนทร ที่แปลว่า เจ้าแห่งภูเขา แต่อันที่จริง โบโรบูโด สร้างขึ้นในบริเวณที่เป็นพื้นที่ลุ่ม ในอดีต เมื่อฤดูน้ำหลากจะถูกล้อมรอบด้วยน้ำที่ท่วมขังมาจากแม่น้ำโปรโก ดังนั้น เมื่อมองจากที่ไกล หรือมองลงมาจากที่สุูง จึงเห็นโบโรบูโดเปรียบเสมือนดอกบัวขนาดใหญ่ที่ลอยอยู่ในทะเลสาบ